Trong phim hoặc tiểu thuyết khoa học viễn tưởng, thỉnh thoảng xuất hiện cảnh người nào đó kiểm soát ý chí của người khác theo ý mình. Nếu điều này trở thành hiện thực, và liệu ý chí của chúng ta bị chi phối bởi một sức mạnh bí ẩn thì sẽ ra sao?
Hôm nay cũng như mọi ngày, ông Vui đi làm muộn khoảng 5 phút. Ông ngủ gật suốt buổi sáng và trở nên sôi nổi vào giờ nghỉ trưa. Sau khi dùng bữa trưa, ông ghé vào quán cà phê và uống cà phê với giá đắt bằng một bữa ăn. Ngay khi về đến nhà sau giờ làm việc, ông nằm xuống ghế sofa và bật TV. Ông vừa xem TV vừa ăn vặt cho đến tận nửa đêm.
Trong các việc hàng ngày của ông Vui được liệt kê ở trên, có bao nhiêu trong số đó là hành động theo ý muốn của ông? Câu trả lời là “không việc nào”. Bởi ông Vui đang chịu sự điều khiển bởi một thứ gì đó.
CHƯƠNG 1. Nguyên lý của thói quen
Sự tồn tại điều khiển ý chí của ông Vui không phải điều gì khác mà là “thói quen”. Con người phần lớn hành động trong ngày theo “thói quen”, nhưng thói quen này không phải là hành động mang tính lý trí xuất phát từ suy nghĩ độc lập, mà là hành động bản năng gần như vô thức. Việc ông Vui đi làm muộn, ngủ gật, mua cà phê, ăn vặt và xem TV đều là do não nhận lệnh từ “thói quen” chứ không phải từ ông Vui.
Thói quen được hình thành do bản năng tiết kiệm năng lượng của não. Não bộ chuyển động không ngừng nghỉ trong công việc đầu tiên nên tiêu thụ rất nhiều năng lượng. Vì lượng công việc có thể xử lý trong một lần bị hạn chế nên quá trình này dẫn đến căng thẳng lớn cho não. Vì vậy, não lưu trữ các hành động lặp lại thành một “hình mẫu” để tiết kiệm năng lượng. Đó chính là thói quen.
Thói quen được hình thành và củng cố thông qua ba giai đoạn: tín hiệu, phần thưởng và thói quen. Chẳng hạn như sau khi ăn trưa, một người đi tìm quán cà phê vì cảm thấy nhạt miệng (tín hiệu). Người ấy đi vào quán, mua cà phê rồi uống thì cảm thấy miệng đỡ nhạt phần nào (phần thưởng). Do có phần thưởng thỏa mãn, người ấy lặp lại hành động nhiều lần (thói quen), thì não sẽ chấp nhận điều này như hình mẫu và hình thành thói quen.
Khi chuỗi hành động như thế này lặp lại thì suy nghĩ chủ thể càng được biến thành hành động vô ý thức do tác động của não bộ, và rồi thói quen ngày càng được củng cố hơn nữa. Kết quả là cho dù miệng không nhạt sau khi ăn trưa nhưng người này vẫn chuyển bước tới quán cà phê.
Như vậy, ai cũng có những thói quen mà bản thân không thể ý thức được. Điều cần lưu ý là ảnh hưởng của những thói quen ấy đối với cuộc sống của chúng ta. Nếu có thói quen tốt thì sẽ thật tuyệt, nhưng nếu chất lượng cuộc sống giảm sút do thói quen xấu thì nhất thiết phải sửa đổi. Tuy nhiên, chúng ta không thể thay đổi thói quen đã ăn sâu vào não ngay lập tức như trở bàn tay. Cơ thể chúng ta có đặc tính duy trì trạng thái ổn định trong những điều quen thuộc và tuyệt nhiên không vui vẻ chào đón những thay đổi mới. Vậy nên không ít trường hợp bỏ cuộc với lý do như “Tôi vẫn sống thế này từ trước đến nay nên chịu thôi”, cho dù họ biết mình còn thiếu sót và khuyết điểm. Song nếu hiểu nguyên lý của thói quen thì có thể nhanh chóng hình thành thói quen mới.
CHƯƠNG 2. Cách sửa đổi thói quen
Thay đổi một thói quen không dễ, nhưng cũng không phải là quá khó. Chúng ta chỉ cần nắm bắt ba điều: tín hiệu, phần thưởng, hành vi lặp lại của thói quen xấu rồi duy trì quá trình thay đổi là được.
Thứ nhất, hãy thay đổi môi trường tín hiệu. Nếu bạn thay đổi môi trường dẫn đến thói quen xấu thì có thể ngăn chặn tín hiệu không mong muốn ở một mức độ nào đó. Thứ hai, nắm bắt chính xác phần thưởng bạn đang ước ao từ thói quen cần sửa đổi là gì và thay thế bằng hành động khác để nhận phần thưởng tương tự. Nếu vậy, chúng ta sẽ không còn mong muốn phần thưởng từ thói quen sai lầm nữa. Thứ ba, hãy tự thưởng cho mình những phần thưởng thỏa đáng hơn từ hành động có lợi. Điều này áp dụng nguyên lý rằng phần thưởng càng thỏa mãn thì bạn càng lặp lại hành động đó nhiều lần.
Ông Vui quyết tâm sẽ thay đổi thói quen xấu của mình. Trước hết, ông cố gắng hạn chế mua cà phê đắt tiền để giảm thiểu sự tiêu dùng quá mức. Đối với điều này, ông đi bộ trên phố nơi không có quán cà phê để không có tín hiệu nào cả. Và ông suy nghĩ về phần thưởng từ cà phê chất lượng cao như: “Có phải nó chỉ để làm dịu cơn nhạt miệng?” “Hay vì đây là cà phê hợp khẩu vị của mình?” Phần thưởng được xác định vào cuối cuộc nghiên cứu thật đáng ngạc nhiên. Việc thư giãn uống cà phê lại là phần thưởng lớn hơn bản thân cốc cà phê ấy. Thậm chí cà phê còn không phải đồ hợp khẩu vị của ông Vui. Vậy nên thay vì cà phê, ông Vui quyết định thay thế cà phê bằng trà ý dĩ rẻ hơn và tốt cho sức khỏe để tận hưởng phần thưởng tương tự.
Sự bù đắp cho việc ăn vặt khi xem TV cũng không khác mấy. Ônh ấy chỉ đang buồn chán và cần tìm một món để nhấm nháp thôi. Ông Vui đã đưa ra một tín hiệu mới bằng cách cất đi những món ăn vặt không lành mạnh đối với sức khỏe và thay vào đó là chuẩn bị trái cây. Và bất cứ khi nào cảm thấy buồn miệng, ông sẽ ăn một chút trái cây để nhận phần thưởng tương tự.
Không chỉ có vậy, để tạo ra tín hiệu thôi thúc tập thể dục trong khi xem TV, ông đặt quả tạ bên cạnh ghế sofa. Bất cứ khi nào nhìn thấy quả tạ, số lần tập luyện tự nhiên sẽ tăng lên, và rồi ông nhận được phần thưởng quý giá là sức khỏe.
Vậy điều gì đã xảy ra với thói quen luôn đến muộn và ngủ gật vào buổi sáng? Đáng ngạc nhiên là dù không cần phải nỗ lực một cách đặc biệt, nhưng hầu hết tần suất đến muộn đã giảm rõ rệt và khả năng tập trung vào công việc buổi sáng cũng được cải thiện rất nhiều. Thay đổi một thói quen có ảnh hưởng tích cực đến những thói quen khác. Điều này được gọi là phản ứng dây chuyền của thói quen1.
1. Phản ứng dây chuyền của thói quen: Năm 2006, Megan Oaten và Ken Cheng đã tiến hành thí nghiệm bằng cách tập hợp một nhóm những người lười biếng, giúp họ hình thành thói quen tập thể dục và quan sát cuộc sống của họ. Thói quen ăn uống của người làm thí nghiệm đã được cải thiện, thái độ làm việc của họ thay đổi tích cực, đồng thời số lần tiêu thụ rượu và sử dụng caffein đã giảm đáng kể. Thậm chí thói quen tiêu dùng vô thức của họ cũng thay đổi nên tình hình tài chính trở nên tốt hơn. Không thể biết được lý do chính xác, nhưng phản ứng dây chuyền đã xảy ra ngay cả ở những điều không thể tưởng tượng đến.
Như vậy, nếu tìm ra tín hiệu và phần thưởng cho những thói quen của mình rồi thay đổi vòng luẩn quẩn đó thì cuộc sống của chúng ta sẽ thay đổi đáng ngạc nhiên trong khoảng thời gian ngắn.
Vậy sẽ mất bao lâu cho đến khi thói quen thay đổi hoàn toàn?
CHƯƠNG 3. Mất bao lâu để hình thành một thói quen?
Năm 2009, một cuộc thí nghiệm để xác định xem cần mất bao lâu để bỏ đi thói quen hiện tại và hình thành thói quen mới đã được thực hiện tại Đại học London, Anh (University College London). Quy tắc thí nghiệm rất đơn giản: Viết thói quen muốn thay đổi ra giấy và mỗi tối đều kiểm tra xem bạn đã nỗ lực để thay đổi thói quen hay chưa. Những người tham gia cần đảm bảo rằng việc này cần làm hàng ngày, không được bỏ sót dù chỉ một ngày trong thời gian thí nghiệm. Những lời bào chữa như “Hôm nay tôi mệt”, “Thật khó để làm hôm nay vì phát sinh tình huống không thể tránh khỏi” không được chấp nhận.
Cuộc thí nghiệm dẫn đến kết luận rằng bình quân chỉ cần 66 ngày để hình thành thói quen mới. Các đối tượng thí nghiệm đã ghi lại ghi chú mỗi tối, chịu đựng mọi sự bất tiện khi kiềm chế lối sống sai lầm và cố gắng lặp lại những việc làm mới lạ. Và trong khoảng thời gian ngắn này, họ đã chuyển hình mẫu trong não mà mình đã có trong nhiều năm đến nhiều thập kỷ sang hướng hoàn toàn mới.
Thí nghiệm này cũng được thực hiện đồng nhất trong một chương trình phát sóng ở Hàn Quốc.
Một sinh viên từng sống trong căn phòng bừa bộn mà không dọn dẹp suốt 20 năm, đã bắt đầu dọn dẹp phòng mình mà không sót một ngày nào trong suốt 66 ngày. Kết quả là từ lúc nào đó, cô phát hiện ra mình đang dọn phòng mà không nhất thiết cần đến ý định.
Một học sinh trung học cơ sở nhận điểm số thấp đã cố gắng rèn luyện học tập. Ban đầu học sinh thấy lạ lẫm với việc ngồi vào bàn học và dù chỉ giở một trang sách giáo khoa cũng rất khó khăn. Tuy nhiên sau 66 ngày, thật bất ngờ là học sinh này đã ngồi vào bàn học sau giờ tan học chứ không phải ở trước máy tính, và rồi học sinh nhận được điểm số trung bình cao hơn trong kỳ thi tiếp theo.
Sau khi quen với các thói quen mới, các đối tượng làm thí nghiệm đều bày tỏ rằng:
“Giờ đây tôi cảm thấy dễ chịu hơn khi làm như thế này. Nếu không làm thì thấy không thoải mái và gượng gạo lắm”.
Não của họ đã hình thành thói quen hoàn toàn mới. Giống như những người tham gia này, bất cứ ai cố gắng với ý chí mạnh mẽ trong 66 ngày như khoa học đã chứng minh thì ắt đều có thể xây dựng được thói quen tốt.
CHƯƠNG 4. Thói quen là tấm gương soi của linh hồn
Năm mới đến, nhiều người lập mục tiêu và quyết tâm thực hiện, nhưng nhiều trường hợp không giữ được mục tiêu quá vài ngày. Đó là vì họ thiếu hiểu biết về thói quen mà mình đã quen thuộc. Quá trình không hoàn thành được mục tiêu phần linh hồn rồi thất bại cũng giống như vậy. Những thói quen sai lầm phần linh hồn ngăn chặn con đường làm lợi phần linh hồn. Điều chúng ta cần làm bây giờ là nhìn lại những thói quen phần linh hồn của mình và chỉnh lại thói quen xấu khiến chúng ta ngày càng cách xa với Đức Chúa Trời. Liệu tôi có đang tuôn ra những lời phàn nàn hay oán giận như một thói quen chăng? Lòng hận thù, đố kỵ, ghen ghét có đang hoạt động trong tấm lòng mà tôi không hay biết chăng? Nếu có, bạn có thể thay đổi các tín hiệu môi trường bằng cách học lời của Đức Chúa Trời ít nhất 10 phút mỗi ngày, mỉm cười chào các anh chị em, nghe Bài Ca Mới, cầu nguyện lên Đức Chúa Trời trước khi đi ngủ, v.v… Như vậy thì phần thưởng thỏa đáng hơn trước sẽ theo sau chúng ta.
Trong Kinh Thánh có lời dạy rằng “Hãy tập tành sự tin kính.” (I Timôthê 4:6-9). Bạn không thể mong đợi điều mà đến tận hôm nay mình vẫn chưa làm, sẽ thành công một cách diệu kỳ vào ngày mai. Nếu muốn nắm bắt và thay đổi thói quen thì nên luyện tập từ hôm nay chứ không phải từ mùng 1 tháng 1. Để thay đổi thói quen xấu hiện có và tạo ra những thói quen mới phù hợp với sự dạy dỗ của Đức Chúa Trời thì thiết cần ý chí mạnh mẽ. Khi quyết tâm và thực tiễn từ việc nhỏ trước thì những thói quen xấu mà đã kiểm soát bạn không thể không bị suy yếu. Tất nhiên trong quá trình này sẽ có những khó khăn, nhưng miễn là không bỏ cuộc thì chẳng bao lâu nữa, hình mẫu mới phần linh hồn sẽ được hình thành.
Có trường hợp thậm chí không dám nghĩ đến việc cố gắng vì sự dạy dỗ của Đức Chúa Trời với hình ảnh bây giờ của bản thân khác quá nhiều. Dù vậy thì cũng không sao cả. Đừng quá nôn nóng mà xin hãy thử ít nhất dù chỉ một điều. Nếu lấy hết dũng khí và dịch chuyển bước chân đầu tiên thì phản ứng dây chuyền sẽ được kích hoạt giúp các thói quen khác cũng thay đổi. Phản ứng dây chuyền của thói quen như vậy đang chờ đợi bạn.
Chúng ta đừng để bị thói quen chi phối thêm nữa mà hãy kiểm soát thói quen. Khi đó, Nước Thiên Đàng sẽ đến gần hơn rất nhiều.
- Tham khảo
- Sức mạnh của thói quen (Power Of Habits) – Charles Duhigg
- Phim tài liệu đặc biệt – Thoát khỏi hạng bét, Báo cáo thay đổi thói quen (KBS)