Chăm sóc cảm xúc của bạn và gia đình

Cảm giác hài lòng khi ăn món ăn ngon, sự ngượng ngùng khi gặp phải người bạn thấy không thoải mái trong hành lang hẹp, sự tự hào khi giải quyết được vấn đề khó khăn, nỗi buồn khi chia tay người bạn yêu, sự áy náy khi muộn giờ hẹn, nỗi sợ hãi khi đi bộ trên đường tối vào ban đêm, v.v… Mọi việc mà con người trải qua trong cuộc sống đều có cảm xúc làm nền tảng.

Cảm xúc nghĩa là “cảm giác hoặc tâm trạng xuất hiện khi đối diện với một hiện tượng hoặc sự việc nào đó”. Tuy nhiên, cảm xúc không chỉ dừng lại ở tác động trong tấm lòng. Vì khi cảm nhận được cảm xúc, không chỉ biểu cảm tương ứng như mỉm cười hay cau mày biểu lộ rõ trên khuôn mặt, mà cơ thể cũng phản ứng, như cổ và vai sẽ cứng lại khi căng thẳng, run rẩy khi tức giận, co rúm người khi sợ hãi, v.v…

Trên thực tế, đã hơn 100 năm kể từ khi các nhà khoa học nghiên cứu mối quan hệ giữa cảm xúc và nhận thức của não bộ, nhưng kể cả bây giờ họ vẫn chưa hiểu rõ được về nguyên lý hoạt động của cảm xúc. Cảm xúc có mối quan hệ không thể tách rời với não bộ, người ta cho rằng chúng được kiểm soát bởi hạch hạnh nhân có hình quả hạnh nhân nằm sâu trong hệ viền não và được điều chỉnh bởi vỏ não trước trán.

Từ khoảnh khắc mở mắt vào buổi sáng đến khi đi ngủ, chúng ta gặp phải những cảm xúc phức tạp và tinh tế này vô số lần mỗi ngày, thậm chí còn gây ra phản ứng cơ thể. Những cảm xúc thay đổi liên tục đôi khi khiến cho bản thân và người khác mệt mỏi, nhưng nếu không có cảm xúc, chúng ta sẽ không có ý chí sống, không có ký ức, không có sự phấn khích và rốt cuộc, sẽ không có niềm vui để sống. Nhờ có cảm xúc mà cuộc sống của chúng ta trở nên sinh động và phong phú hơn.

Không có cảm xúc nào là không cần thiết

Người ta thường nói rằng phải “suy nghĩ một cách lý trí” khi đưa ra quyết định hoặc lựa chọn quan trọng. Tuy nhiên, nếu hoàn toàn loại trừ cảm xúc, thì ngược lại, sẽ không thể đưa ra quyết định đúng đắn. Tiến sĩ Antonio Damasio, nhà khoa học thần kinh người Mỹ, đã nghiên cứu một người đàn ông bị tổn thương vỏ não trước trán, vùng có liên quan đến kiểm soát cảm xúc. Kết quả là, trí thông minh và tư duy logic của người đàn ông không thay đổi, nhưng người này cảm thấy khó khăn khi phải lựa chọn dùng bút màu gì, ăn trưa ở đâu, đi tất nào, v.v… Điều này chứng minh sự thật rằng không chỉ lý trí mà cả những cảm xúc như “thích” và “không thích” cũng cùng tác động để đưa ra lựa chọn và quyết định thứ tự ưu tiên cho công việc.

Những cảm xúc tích cực như vui vẻ, thích thú, biết ơn, hài lòng, thoải mái và tự hào làm phong phú thêm cuộc sống, mang đến sự sáng tạo và sức sống, qua đó nâng cao hiệu suất công việc. Chúng giúp chúng ta nhìn thấy mặt tích cực của con người, sự vật và tình huống, giúp chúng ta nhanh chóng khắc phục khi gặp tình huống khó khăn, cũng như tiếp thêm động lực để chúng ta chủ động tiến tới mục tiêu.

Cảm xúc tiêu cực cũng có điểm ích lợi. Ví dụ, sẽ ra sao nếu bạn không thấy sợ hãi ngay cả khi một chiếc xe đang chạy về phía mình? Bạn sẽ chỉ đứng nhìn. Vì cảm thấy lo lắng và sợ hãi nên có thể tránh được nguy hiểm, cũng như có thể ứng phó bằng cách tìm ra nguyên nhân của cảm xúc đó. Hơn nữa, khi gặp phải việc bất công hay bị tổn thương bởi người khác, bạn sẽ thấy tức giận, đó là cảm xúc tự nhiên và bình thường xuất phát từ mong muốn bảo vệ bản thân, tạo cơ hội để bạn nhận thức được những điều sai trái và sửa chữa. Cảm giác tội lỗi cho phép bạn suy ngẫm về hành động của bản thân và tránh lặp lại những sai lầm tương tự, trong khi nỗi buồn giúp bạn đồng cảm với người khác và tạo sự gắn kết sâu sắc.

Như vậy, mỗi cảm xúc đều có ý nghĩa và vai trò riêng. Những cảm xúc khác nhau trong những tình huống khác nhau là tín hiệu não gửi đến chúng ta, chúng trở nên cột mốc quan trọng dẫn chúng ta đến hành động. Những ngày nắng đẹp cũng tốt, nhưng cũng cần những ngày mưa rơi và những ngày gió thổi; giống như vậy, những cảm xúc khác nhau cũng nhất định cần thiết cho cuộc sống của chúng ta.

Khả năng kiểm soát cảm xúc

“Người đó lúc nào cũng thất thường.”, “Người đó quá cảm tính.”

Không ai nghĩ những lời như vậy là lời khen. Như đã đề cập ở trên, cảm xúc nảy sinh không phụ thuộc vào ý chí của bản thân, nên không thể kìm nén một cách cưỡng ép. Tuy nhiên, nếu phản ứng và hành động theo sự dẫn dắt của cảm xúc, sẽ dễ đưa ra quyết định thiếu lý trí và trở nên xa cách với những người xung quanh. “Cảm nhận cảm xúc nào đó” và “phản ứng như thế nào với chúng” là hai vấn đề riêng biệt. Thật khó để lựa chọn cảm xúc, nhưng có thể lựa chọn cách phản ứng và hành động đối với cảm xúc bằng cách học hỏi và rèn luyện.

Thông thường, nếu cảm xúc tiêu cực được bộc lộ y nguyên, chúng sẽ gây ra tác dụng phụ. Để xử lý cảm xúc tiêu cực một cách chín chắn hơn, cần thiết khả năng điều chỉnh cảm xúc. Kiểm soát cảm xúc không có nghĩa là chịu đựng và kiềm chế vô điều kiện, mà đề cập đến việc lọc ra và giải tỏa chúng theo cách không mang tính công kích.

Để làm được điều này, trước tiên bạn phải nhận thức được những cảm xúc đang cảm thấy và những suy nghĩ đang có. Giống như nguyên tắc phải biết tên bệnh thì mới có thể chữa trị. Sau khi nắm bắt được cảm xúc của mình như “À, bây giờ tôi đang lo lắng và bức bối” hoặc “Tôi buồn vì điều này điều kia”, bạn cần cân nhắc xem tại sao cảm xúc như thế lại xuất hiện, nó ảnh hưởng thế nào đến bản thân và người khác, rồi bày tỏ một cách tiết chế hoặc tìm phương án giải quyết. Khi kiểm soát tốt cảm xúc, bạn có thể đưa ra quyết định hợp lý trong khi cân nhắc đến cả lý trí và cảm xúc.

Cảm xúc không phải do các sự kiện xảy ra bên ngoài hay do người khác gây ra, mà liên quan đến nhu cầu bên trong bạn. Dù người khác có tạo ra nguyên nhân đi chăng nữa, cảm xúc nảy sinh bên trong bạn là của bạn, và chủ thể biểu hiện cảm xúc đó cũng là chính bạn. Quá trình “tình huống-suy nghĩ-cảm xúc-hành động” diễn ra rất nhanh đến nỗi nhiều khi bạn không nhận ra. Song, nếu nhận biết được điều này và nhìn lại để xem suy nghĩ của mình về tình huống đó có bị cường điệu hoặc quá mức không, và nếu thay đổi suy nghĩ thì sẽ giúp ích cho việc kiểm soát cảm xúc.

Tôn trọng cảm xúc của người khác

Con người ai cũng muốn cảm xúc của bản thân được thừa nhận. Bạn thấy an toàn và gần gũi với người lắng nghe câu chuyện của bản thân và đồng cảm với mình. Vì vậy, nếu muốn duy trì mối quan hệ tốt đẹp với những người xung quanh như gia đình, bạn bè, đồng nghiệp, v.v… bạn nên là người cùng vui với niềm vui của đối phương và cùng buồn với nỗi buồn của họ. Nói cách khác, bạn cần có khả năng nắm bắt và chấp nhận cảm xúc của đối phương.

Đôi khi, bạn đưa ra lời khuyên hay góp ý vội vàng hoặc đổi chủ đề mà không hiểu cho cảm xúc của đối phương, khiến tấm lòng họ khó chịu và tức giận. Ví dụ, khi vợ hoặc chồng buồn lòng về điều gì đó, bạn nói “Chuyện đó có gì đâu mà phải buồn?”. Hoặc khi con bạn nói rằng sinh hoạt ở trường thật khó khăn, bạn nói “Đâu phải mình con thấy mệt mỏi”.

Ngay cả khi đó là cảm xúc tiêu cực, trước tiên bạn phải hiểu và thừa nhận chính cảm xúc đó. Nếu bạn nói với vợ hoặc chồng đang buồn lòng rằng “Chắc là anh/em thấy không thoải mái trong tình huống đó” và hiểu cho tấm lòng họ trước, bạn có thể trò chuyện trong bầu không khí nhẹ nhàng. Nếu bạn đồng cảm với con cái đang mệt mỏi với sinh hoạt ở trường bởi nói rằng “Chắc con đã mệt mỏi lắm”, bạn có thể giảm bớt gánh nặng cảm xúc của con.

Kể cả khi bạn thấy đúng sai đã quá rõ ràng, nhưng việc phân định đúng sai trước cảm xúc không có tác dụng gì cả. Nếu bỏ qua bước đồng cảm và chỉ cố gắng sửa chữa hành động sai, thì sẽ chỉ làm tăng thêm sự ác cảm của đối phương. Ngay cả khi bạn khuyên bảo vì thực sự muốn giúp đỡ thì việc đó cũng giống như đổ thêm dầu vào lửa. Bước tiếp theo là phân tích tình huống và đưa ra thông tin hữu ích. Khi ai đó thể hiện cảm xúc tiêu cực, nếu bạn kìm nén và phớt lờ thì cảm xúc đó sẽ càng kéo dài, nhưng nếu bạn chấp nhận và thừa nhận cảm xúc đó, nó sẽ nhanh chóng biến mất và họ sẽ có được sức mạnh để suy nghĩ lý trí hơn.

Để hiểu và đồng cảm với cảm xúc của đối phương, bạn cần lắng nghe lời đối phương và quan sát kỹ phản ứng cơ thể của họ. Tốt hơn hết là không nên hỏi “Tại sao lại như vậy?”, trừ trường hợp bạn hoàn toàn không thể đoán được cảm xúc của đối phương. Bởi đối phương có thể thấy gánh nặng khi phải giải thích lý do, và có thể cảm thấy như bạn đang trách móc họ vì có cảm xúc đó. Ngay cả khi bạn xin lỗi, sẽ hiệu quả hơn khi bạn hiểu đầy đủ những cảm xúc khó chịu mà đối phương có thể đã trải qua và đồng cảm với họ, thay vì chỉ nói xin lỗi.

Mọi người đều sống và chịu ảnh hưởng bởi cảm xúc của người khác, dù có muốn hay không. Giống như bạn có thể ngáp khi thấy người bên cạnh ngáp, cảm xúc cũng dễ dàng được truyền tải nhờ khả năng đồng cảm của con người. Gia đình càng gần gũi thì sức ảnh hưởng của họ càng lớn. Chẳng phải tâm trạng của bạn sẽ tốt hơn khi gia đình bạn cười rạng rỡ hay hát ngân nga sao?

Khi chia sẻ cảm xúc tích cực thì không gì hạnh phúc bằng, nhưng vấn đề là những cảm xúc tiêu cực. Một số người tin rằng không dồn nén cảm xúc tiêu cực mà trút bỏ chúng thì trong lòng mới thoải mái và có lợi cho sức khỏe. Nhiều người về nhà và trút hết những cảm xúc không tốt mà họ có ở trường hay nơi làm việc. Những lúc như vậy, bạn phải nhận ra sự thật rằng gia đình bạn, những người không hề liên quan đến những cảm xúc đó, sẽ phải trả giá. Đôi khi cũng cần giải tỏa cảm xúc, nhưng nếu bạn làm vậy thường xuyên như thói quen thì sẽ làm tổn thương những người xung quanh.

Gia đình hạnh phúc tôn trọng cảm xúc của nhau và chia sẻ đầy đủ những cảm xúc tích cực. “Em hạnh phúc vì có anh”, “Cảm ơn cha mẹ vì là cha mẹ của con”, “Cha mẹ hạnh phúc vì có con. Không gì trên thế gian có thể thay thế được con”⋯. Những lời nói này tuy có vẻ nhỏ bé, nhưng lại mang giá trị thật lớn khi gửi tới gia đình bằng khuôn mặt tươi cười.