Khi chúng ta cần giải quyết việc khó làm được một mình, hay khi muốn thực hiện một mong ước hoặc nhu cầu nhỏ bé, chúng ta thường nhờ người khác giúp đỡ ít nhiều. Và chúng ta cũng mong muốn đối phương chấp nhận điều đó hết mức có thể. Nếu là việc nhỏ, chúng ta mong đợi họ dễ dàng chấp nhận, nhưng nếu là yêu cầu khó, thì vì khó khăn lắm mới mở lời được, nên câu trả lời mà người nhờ vả muốn nghe đương nhiên là “Yes (Được thôi)”.
Lúc này, nếu đối phương vui vẻ chấp nhận lời nhờ vả thì không có vấn đề gì. Người nhờ vả sẽ cảm thấy hài lòng vì đạt được điều mình muốn, còn người đồng ý giúp đỡ sẽ cảm thấy tự hào; nhờ đó trở thành cơ hội để hai bên phát triển mối quan hệ tốt đẹp hơn.
Tuy nhiên, vấn đề sẽ phát sinh khi một bên không đáp ứng được nhờ vả của đối phương, hoặc tấm lòng không muốn làm, hay nghĩ rằng sẽ tốt hơn cho đối phương nếu mình không giúp đỡ. Từ chối là việc biểu hiện ý định trái với kỳ vọng của đối phương, nên cả người từ chối lẫn người bị từ chối đều cảm thấy không mấy dễ chịu, và có thể trở thành rào cản trong việc duy trì mối quan hệ tốt đẹp.
Thật dễ để từ chối lời nhờ vả một cách kiên quyết nếu đối phương không có mối quan hệ với bản thân, như một nhân viên bán hàng đề nghị cấp thẻ tín dụng mới trên đường, một người đang chào mời khách trước cửa hàng, v.v… Song, đối với người cần tiếp tục duy trì mối quan hệ thì lại khác. Dù vậy, chúng ta cũng không thể sống trong khi đáp ứng hết thảy mọi nhờ vả của người khác. Quả thật, chúng ta phải giải quyết vấn đề nan giải được gọi là “từ chối” như thế nào?
Không làm cũng là vấn đề, từ chối thẳng thừng cũng là vấn đề
Theo khảo sát do một cổng thông tin điện tử thực hiện với 465 người trưởng thành, khi được hỏi “Tình huống nào khó từ chối nhất?”, thì có đến 32,2% số người trả lời rằng “Khi bạn bè hoặc người nhà nhờ vả”. Càng là mối quan hệ gần gũi thì kỳ vọng dành cho nhau càng lớn, người ta càng có xu hướng cho rằng đối phương đương nhiên sẽ đáp ứng yêu cầu của mình, khiến việc từ chối không hề dễ. Khi đã từ chối thì lại có cảm giác tội lỗi nhiều vì thấy đối phương thất vọng.
Đặc biệt, càng khó từ chối khi người nhờ vả là người bề trên hoặc là con cái mà dù có cho đi mọi thứ của bản thân cũng không thấy tiếc. Thậm chí còn có những thuật ngữ như “Hội chứng đứa trẻ ngoan” và “Ám ảnh làm cha mẹ tốt”. Song, một đứa trẻ dù không thích nhưng vẫn phải đáp ứng kỳ vọng của cha mẹ mà không thể biểu lộ rằng mình không thích, hay một bậc cha mẹ không thể từ chối yêu cầu của con và kiệt sức vì phải chiều theo mọi thứ con muốn, thì không thể hạnh phúc. Không chỉ vậy, việc đáp ứng mọi yêu cầu của con với lý do yêu thương con lại có thể trở thành điều gây hại cho trẻ. Để nuôi dưỡng tính tự lập ở trẻ em và dạy trẻ biết hài lòng với những điều nhỏ nhặt, thì cha mẹ cũng phải từ chối khi cần thiết.
Tuy nhiên, điều này không có nghĩa là hãy từ chối một cách thẳng thừng, dứt khoát. Vì các thành viên trong gia đình vốn dĩ thân thiết, đôi khi người ta bày tỏ sự từ chối một cách không có thành ý bằng những câu trả lời cụt lủn như “không được”, “không thích”. Đặc biệt, khi nghĩ rằng mình ở vị thế cao hơn người nhờ vả, thì thường từ chối lời nhờ vả của đối phương một cách dứt khoát mà không hề suy nghĩ. Tuy nhiên, khi bị từ chối thẳng thừng, người nhờ vả không chỉ cảm thấy thất vọng, mà còn cảm thấy bị coi thường, chán nản, xấu hổ và thậm chí là tức giận. Vết xước trong lòng bởi đó mà có sẽ không dễ dàng biến mất, cho dù sau đó đối phương có chấp nhận lời nhờ vả.
Thực ra, bản thân việc từ chối không phải là điều xấu. Dù vì lý do gì chăng nữa, lựa chọn chấp nhận đề nghị của đối phương hay không đều phụ thuộc vào người được nhờ vả. Vấn đề chủ yếu phát sinh từ thái độ khi từ chối. Tùy thuộc vào cách thể hiện ý định từ chối mà bầu không khí giữa hai bên có thể trở nên lạnh nhạt hoặc ấm áp hơn. Do đó, ngay cả khi buộc phải từ chối việc gì đó, điều quan trọng là phải cố gắng lưu ý để tránh xảy ra xung đột và hiểu lầm.
Từ chối mà không phá vỡ mối quan hệ
Lý do khiến tâm trạng không vui khi nghe lời từ chối là vì cảm giác rằng đối phương đang từ chối chính bản thân mình – người đã nhờ vả hoặc đề nghị việc đó. Từ chối cũng là một dạng ý kiến, nhưng lại được tiếp nhận như là biểu hiện mang tính cảm xúc. Vì vậy, phải bày tỏ ý định của mình với tấm lòng quan tâm và tôn trọng nhân cách của đối phương, để họ không cảm thấy bản thân bị từ chối vì bị coi thường hoặc ghét bỏ.
Để làm được điều đó, trước tiên, phải “chú tâm lắng nghe” để nghe kỹ lời của đối phương và “đồng cảm” để hiểu đầy đủ sự tình của họ. Ngay cả khi có thể đoán được đối phương sẽ nhờ vả điều gì, thay vì ngắt lời họ theo kiểu “Dù sao cũng từ chối, nên không cần phải nghe hết”, hãy hiểu cho hoàn cảnh và khó khăn của đối phương, đồng thời thấu hiểu tấm lòng họ, thì có thể tránh làm rạn nứt mối quan hệ bởi lời từ chối.
Ngoài ra, việc giải thích lý do để đối phương hiểu sẽ giúp họ thấy bớt buồn phiền hơn. Thay vì cố giữ lập trường của mình rằng “Có nhất thiết phải nói hết ra không?”, thì nên nói rằng thật khó để giúp họ vì lý do thế này, thế kia. Tuy nhiên, cần tránh viện cớ chỉ để né tránh tình huống phiền phức ngay lúc đó. Điều này không khác gì việc truyền tải ý định rằng “Tôi không muốn duy trì mối quan hệ tốt đẹp với bạn”.
Khi bày tỏ ý định từ chối, hãy tránh dùng những biểu hiện dứt khoát như “không”, “không được” hoặc “không thích”, mà hãy sử dụng cách nói thân thiện để giảm bớt cảm giác tiêu cực. Thay vì nói “không được”, tốt hơn là nên sử dụng cách nói khéo léo như “có lẽ là khó” hay “thật khó”, và thêm những từ đệm như “Tôi xin lỗi, nhưng…” hay “Tôi thật tiếc vì không thể giúp được việc này”, thì lời từ chối sẽ được truyền tải một cách mềm mại hơn. Tùy vào tình huống hoặc bầu không khí, việc từ chối một cách hài hước cũng là phương pháp khiến người nghe không bị mất mặt.
Ngay cả khi không thể hoàn toàn đáp ứng nhờ vả của đối phương, nhưng nếu thể hiện thiện chí với tấm lòng mong đối phương không bị tổn thương bằng cách giúp họ một chút, hoặc cung cấp thông tin hữu ích khác hay cùng suy nghĩ về giải pháp thay thế, thì có thể giảm bớt gánh nặng khi từ chối và đối phương cũng có thể giảm bớt cảm giác thất vọng. Đôi khi, ngay cả khi nhận được yêu cầu hoặc nhờ vả khó hiểu, chúng ta cũng không nên chỉ trích hoặc coi thường. Nếu không muốn mối quan hệ bị tan vỡ bởi lời từ chối, hãy giữ thái độ nhẹ nhàng và lịch sự.
Phương pháp từ chối chứa sự quan tâm tùy theo tình huống
“Anh có thể vứt rác tái chế giúp em được không?”
- “Không, để sau đi.” (X)
- “Bây giờ anh đang có việc khác nên hơi khó. Ba mươi phút nữa anh sẽ làm cho.” (✓)
“Mẹ ơi, mẹ ôm con đi. Con chơi một mình chán quá.”
- “Sao con cứ thế này mãi thế? Con không thấy mẹ đang nấu cơm à? Con đi ra đằng kia đi!” (X)
- “Con muốn mẹ ôm à! Mẹ cũng muốn ôm con nhưng mẹ phải chuẩn bị bữa tối trước khi cha về. Con muốn đọc sách trong phòng khách hay xem mẹ nấu ăn?” (✓)
“Trời lạnh quá, anh đóng cửa sổ lại giúp em được không?”
- “Có lạnh đâu mà em nói vậy?” (X)
- “Em thấy lạnh lắm à. Nhưng anh thấy hơi ngột ngạt, anh chỉ mở hé cửa một chút thôi được không?” (✓)
“Em cần mua thực phẩm, tối nay anh có thể đi cùng em không?”
- “Anh bận lắm không đi được đâu!” (X)
- “Ngày mai là hạn chót, nên hôm nay anh phải làm xong việc. Anh xin lỗi nhé. Ngày kia anh có thể đi cùng em.” (✓)
“Cuối tuần này chúng ta cùng đi leo núi nhé!”
- “Không được! Anh có hẹn rồi.” (X)
- “Anh cũng muốn đi leo núi với em, nhưng tuần này chắc hơi khó vì anh có hẹn trước rồi. Tuần sau thì được, em thấy sao?” (✓)
(Từ nỗi lòng của cha mẹ lớn tuổi) “Con ăn no đã rồi hãy đi. Đừng bỏ bữa sáng nhé.”
- “Con mấy tuổi rồi mà mẹ còn nói thế. Con tự biết mà, mẹ đừng can thiệp nữa.” (X)
- “Cảm ơn mẹ đã luôn lo lắng cho con. Con sẽ giữ sức khỏe để mẹ không phải lo ạ.” (✓)
Một người nộp đơn xin nhập học vào một trường đại học danh tiếng nhưng đã bị trượt. Tuy nhiên, anh ấy nói rằng thay vì oán giận, tình cảm dành cho ngôi trường ấy lại càng lớn hơn. Đó là bởi thư thông báo không trúng tuyển lại rất ấm áp và trân trọng. Thư thông báo dài với lời kết rằng “Hy vọng sẽ gặp lại bạn vào lần tới. Chúc bạn may mắn và tràn đầy phước lành trong tương lai” đã truyền tải cảm động lớn hơn cả cảm giác thất vọng vì không đỗ.
Lời từ chối chứa sự quan tâm sẽ để lại ấn tượng tốt cho người khác. Dù không có nghĩa vụ bắt buộc phải chấp thuận lời nhờ vả của người khác, nhưng hãy nghĩ rằng trên lập trường của người nhờ vả, thái độ thờ ơ của chúng ta có thể khiến họ rất buồn. Và hãy nhớ rằng lập trường của hai bên có thể thay đổi bất cứ lúc nào.